Απόκριες

Αποκριά: γιορτή της Ζωής, μητέρα του Θεάτρου

Χρονικά, συμπίπτει με τις αρχαίες παγανιστικές γιορτές των Ανθεστηρίων και των Σατουρναλίων. Παρά τον αμαρτωλό και λάγνο της χαρακτήρα, οι Ορθόδοξοι Ταλιμπάν δεν κατάφεραν να την ξεριζώσουν. Πολύ σκληρή για να πεθάνει ή πολύ αναγκαία! Έτσι, οι ξακουστοί για την πονηριά τους παππάδες, κάναν φίλο τον εχθρό τους και ενσωματώνοντας τα τελετουργικά των Αποκριών στις παραδόσεις της Εκκλησίας και καθιερώνοντας την ως περίοδο προετοιμασίας για τη μεγάλη νηστεία της Σαρακοστής (απο-κρεώ). Έτσι η Εκκλησία έσωσε τα προσχήματα και έζησε αυτή καλά και οι αμαρτωλές τελετές καλύτερα!

Μαγικός και ευετηρικός ο χαρακτήρας της Αποκριάς. Ριζωμένη στην γη και στον κύκλο της ζωής. Κάθε της δρώμενο, ένας συμβολισμός της ζωής. Ο γάμος του Διόνυσου πάνω σε άρμα, ο Βλάχικος γάμος, του Κουτρούλη ο γάμος, οι Μπούλες, ο Γενίτσαρος, η Μαμή, μερικά μόνο από τα έθιμά. Οι άντρες γίνονται γυναίκες, οι γυναίκες άντρες, οι φτωχοί άρχοντες, οι παλαβοί βασιλιάδες, οι γριές λεχώνες και ότι του φανεί του Λωλοστεφανή! Κοινά χαρακτηριστικά τους η αχαλίνωτη σεξουαλικότητα, η υπέρβαση της τάξης, των συμβάσεων, του εγώ. Η τρέλα αντικαθιστά τη σοβαρότητα, και η αταξία, τον αυστηρό έλεγχο. Σιγά- σιγά τα δρώμενα αυτά μεταναστεύουν μαζί με τους ανθρώπους από την ύπαιθρο στις πόλεις και από αγροτικά γίνονται αστικά. Και κάπως έτσι γεννιέται η Ωδή του Τράγου και το θέατρο.

Τα παραπάνω ψυχεδελικά μας διασκεδάζουν, δίνουν την ευκαιρία για ξεφάντωμα και να διαφυγή από τις αυστηρές κοινωνικές συμβάσεις. Όμως δεν είναι μόνο αυτό. Υπάρχει πιο μεγάλο σχέδιο! Η επερχόμενη ανάσταση της φύσης και το ξύπνημα της ζωής που βρίσκεται προ των πυλών (διόλου Τυχαίο που το Πάσχα γιορτάζεται και αυτό στην καρδιά της άνοιξης). Στο ξύπνημα ετούτο αποσκοπούν τα έθιμα με τις κουδούνες και τους απανταχού Κουδουνάτους. Εκεί αποσκοπούν και τα πειραχτικά, άσεμνα, ξεδιάντροπα τραγούδια που εξυμνούσαν τα γεννητικά όργανα και την σεξουαλική πράξη σε κοινωνίες επιεικώς συντηρητικές. Τραγούδια, που αν παιζόντουσαν σήμερα στο τρανζίστορ θα κοβόντουσαν από το ΕΣΡ ή θα λογοκρίνονταν από το YouTube. Εδώ δεν κινδυνεύουν, οπότε με την ευκαιρία σας κερνάμε ένα περιποιημένο, από την τουρκοκρατούμενη Αγιάσο της Λέσβου:

ουκί πιπέρι έσπειρα στου φούρνου μου την τρούλη
του μάθαν τα κακιά μουνιά, παγαίναν τσι του κλέφταν
τσι κάνου μια ψουλόμαντρα τσι τα μαντρίζου μέσα.
Ένα μουνί, κακό μουνί πιτά τσι βγαίν’ απόξου
πιτώ τσι καβαλ’τσέβγου του, πιτά τσι ρίχτ’ μι κάτου.
Γιου μούναρους τσι ψώλαρους, τα δυο μιγάλα κράτη
σήκωσαν επανάσταση απάνου στου κριββάτι
τσι νίκησι γιού ψώλαρους τσι πήρι του βραβείου
τσι ρίχνει κάτου το μουνί τσι το ‘σχισι στα δύου.

Κοκκινίσαμε; Τι να γίνει όμως, έτσι είναι η δημιουργία και η γέννηση: χάος, φωτιά, τρέλα, ανατροπή και σπέρμα. Είτε το λένε Μεγάλη Έκρηξη, είτε Θεογονία, είτε Γένεσις. Και οι Απόκριες (αρχαίες και νέες) ήταν εκεί να το θυμίζουν. Ήταν εκεί και για να εκπληρώσουν και μια ακόμα πιο κρίσιμη για το είδος αποστολή: να μυήσουν τους νεότερους της κοινότητας στην μόνη γνωστή ως τότε μέθοδο δημιουργίας και αναπαραγωγής, το σεξ. Αργότερα βέβαια ήρθε ο Δρ. Φράνκυ, η Ντόλλυ η προβατίνα και προσφάτως τα Σαίμποργκ και τα πράγματα άλλαξαν κάπως επιτέλους. Το βρωμερό σεξ δεν είναι πια απαραίτητο (δάκτυλο της Εκκλησίας διακρίνω).

Παρόλα αυτά οι Απόκριες αντέχουν ακόμα. Κι ας έχουν εκφυλιστεί σε ένα καρναβάλι με άρματα από φελιζόλ, βιομηχανοποιημένη σερπαντίνα, ρεγκετόν, λαμπάντα, σκυλάδικο, φτηνό αλκοόλ, φαγητό λάστιχο και τόνους πλαστικό. Sad but true που λέει και το πατροπαράδοτο τραγουδάκι των Μετάλλικα.

Αποκριά: Γιορτή των Νεκρών

Μοιραία στον κύκλο της ζωής περιλαμβάνεται και το μοιραίο. Χωρίς τον Άρχοντα Χάροντα ο κύκλος δεν κλείνει. Για ν αναγεννηθεί και να αναστηθεί η ζωή πρέπει πρώτα να πεθάνει (ή ανάποδα;). Η Αποκριά εκτός από έκρηξη ζωής είναι και μία υπενθύμιση της εφήμερης μας φύσης. Τα δρώμενα αποσκοπούν στο να εξαναγκάσουν τις ψυχές να επιστρέψουν για λίγο στον πάνω κόσμο και να βάλουν ένα χεράκι στην αναγέννηση του. Άλλωστε οι νεκροί-το θέλουν ή όχι-είναι το υλικό, το λίπασμα, που ανατροφοδοτεί την ζωή (Χοῦς εἶ καί εἰς χοῦν ἀπελεύσε μπρρ!!). Αυτό το νόημα έχουν οι Κουδουνάτοι και όλα τα δρώμενα με κουδούνες και σαματά : να ξυπνήσουν τους νεκρούς. Να καλοπιάσουν τους Χθόνιους Θεούς γλυκαίνοντάς τους με κόλλυβα. Να εξαγοράσουν την εύνοια τους για καλή σπορά, προσφέροντάς τους πανσπερμία, τα κατοπινά πολυσπόρια. Τα τελευταία, τα συναντάμε ακόμα και σήμερα στην Κρήτη, γνωστά ως παλικάρια: χυλό από πολύτιμους σπόρους σταριού, κριθαριού, κουκιού, ρεβιθιού, φακής. Παρεμπιπτόντως, μαζί με τα Ομηρικά μοιρολόγια που απαντώνται ακόμα σε Ήπειρο και Μάνη, τα πολυσπόρια και τα κόλλυβα αποτελούν τα πιο ανθεκτικά και αναλλοίωτα στο χρόνο έθιμα παγκοσμίως.

Κάπως έτσι, φτάνουμε στα Ψυχοσάββατα. Ένα για κάθε Κυριακή, τα Σάββατα των Αποκριών, κάνουμε βίζιτες στους νεκρούς μας, και κείνοι μας συντροφεύουν με την σειρά τους στον ύπνο μας. Να αντέξουμε την απουσία τους, και να μην πεθάνουν για πάντα στην λήθη μας. Αυτή η στενή επαφή τρίτου τύπου με τους νεκρούς λαμβάνει χώρα κυρίως την πρώτη εβδομάδα της Αποκριάς. Την επονομαζόμενη και Απολυτή. Η εβδομάδα που απολύονται, ξαμολιούνται δηλαδή ψυχές και φαντάσματα και ο Θεός μαζί μας. Γι’ αυτό οι παλιοί, γνωστικοί άνθρωποι, εκτός από τα πολυσπόρια, για έξτρα σιγουριά και ήσυχο κεφάλι με την πρώτη μπουκιά που βάζαν στο στόμα τους όλες τις μέρες της εβδομάδας αυτής, λέγαν Θεός σχωρέστον. Καλύτερα να καλοπιάνεις το κακό και ας μην υπάρχει, παρά να μην το καλοπιάνεις και να υπάρχει (σοφά λόγια ενός όχι και τόσο σοφού ταβερνιάρη που δεν περνάει ποτέ κάτω από σκάλα).

Οι ομοιότητες της πρώτης εβδομάδας των Αποκριών, της Απολυτής, με την τρίτη μέρα των Ανθεστηρίων είναι καθηλωτικές και μας φανερώνουν το λεπτό και εύθραυστο νήμα της συνέχειας μας από τον Πάνα ως τον Ιησού και ακόμα παραπέρα…Το κρατάμε με προσοχή και καθόμαστε στο τραπέζι!

Το Αποκριάτικο Τραπέζι

Τρείς εβδομάδες βαστάει η Αποκριά. Η κάθε μια τους, μια ξεχωριστή ενότητα παντρεμένη με τους νέους και τους παλιούς Θεούς.

Για την πρώτη εβδομάδα, την Απολυτή, τα ψιλο-είπαμε. Πέρα από τα νεκρόδειπνα με κόλλυβα και πολυσπόρια, και γενικότερα ένα αιωρούμενο θανατικό στην ατμόσφαιρα, δεν έχουμε κάτι εξωτικό να αποκαλύψουμε! Τα καλύτερα έρχονται…την επόμενη εβδομάδα.

Η δεύτερη εβδομάδα λοιπόν, γνωστή και ως «Κρεατινή», “Κρεατοφαγού” ή “αρτσι βούρτσι” παρουσιάζει μεγαλύτερο επιστημονικό ενδιαφέρον από την οπτική της εφαρμοσμένης κραιπάλης. Η νηστεία της Τετάρτης και της Παρασκευής καταλύεται, κάτι που σημαίνει ότι επιτρέπεται και το σεξ όλη την εβδομάδα με τις ευλογίες και των Πατέρων της Εκκλησίας και του Τζιμάκου (….τε γιατί χανόμαστε). Θα είχε ενδιαφέρον στατιστικό να δούμε αν αυξάνονται οι γεννήσεις 9 μήνες μετά από κάθε Κρεάτινη εβδομάδα. Να, λύσεις για το δημογραφικό! Που είναι η ΕΛΣΤΑ; Τι κάνει το κράτος;

Εκείνη την εβδομάδα, ότι κινείται ψήνεται! Στις μέρες μας, είναι ίσως το μόνο από τα έθιμα που τηρούνται με τόση ευλάβεια, σε βαθμό που δεν θα ήταν υπερβολή να το χαρακτηρίζαμε η σιωπή των αμνών, των χοίρων και όλων των βρώσιμων τετράποδων.

Το μενού περιλαμβάνει απαραιτήτως τον Κρητικό Τζουλαμά. Κατεξοχήν αποκριάτικο έδεσμα, με Οθωμανικό όνομα αλλά Μινωικές ρίζες. Και γλυκό και φαγητό. Πίτα γεμιστή με ρύζι, αρνίσια συκωτάκια, φιστίκια και σταφίδες. Τέτοια “γλυκά”, ήταν πολύ της μόδας στην αρχαία Ελλάδα, στην Ρώμη και στο Βυζάντιο. Στην Κρήτη, πρόδρομος του τζουλαμά μπορεί να χαρακτηρισθεί το γάστριν που μνημονεύει ο Αθήναιος στον Δειπνοσοφιστή του. Το ότι το ρύζι εξηγείται μιας και μέχρι το ‘50 στην Μεσαρά Ηρακλείου αφθονούσαν οι ορυζώνες…

Στην Ρούμελη δεν λείπουν τα Φρυγαδέλια. Συκωτάκια μοσχαρίσια, αρτυμένα με σκόρδο, αλάτι πιπέρι, ρίγανη, τυλιγμένα σε αρνίσιες μπόλιες, ψημένα στα κάρβουνα. Αλλά ούτε τα κοκορέτσα, τα κοντοσούβλια, οι γαρδούμπες, τα σπληνάντερα, τα λουκάνικα, η γουρουνόπουλα, οι σπλήνες οι γεμιστές, τα αμελέτητα, οι γλώσσες οι βοδινές. Τα κεφαλάκια τα αρνίσια. Υπερβολή θα πείτε. Ναι, αλλά έχουμε εξαντλητική νηστεία μπροστά μας. Πώς θα αντέξουμε ολόκληρη Μ. Παρασκευή μόνο με γαρίδες, καλαμαράκια, πατάτες τηγανητές, χταπόδια, σουπιές, αχινούς, γυαλιστερές, κυδώνια, και σκέτο ταραμά!

Στο Ιόνιο, και ιδιαιτέρως στα Κύθηρα, την εβδομάδα την Κρεατοφαγού, την γιορτάζουν με το πολλά βαρύ Βενετσιάνικο Παστίτσιο. Στην Κέρκυρα το λένε Παστίτσιο Ντόλτσε. Θα λέγαμε ότι είναι ένα παστίτσιο Μπαρόκ. Άπληστο, εκτός ορίων, υπερβολικό, ανατρεπτικό. Με λίγα λόγια…Αποκριάτικο. Φοράει την μάσκα του κέικ, είναι μεταμφιεσμένο σε πάστα φρόλα. Ένα κέικ γεμιστό με παστίτσιο καμωμένο με μπόλικο σπετσιέρικο και έξτρα αρνίσια συκωτάκια. Ένα καλό κομμάτι καλύπτει τις αναγκαίες θερμίδες λοκατζή για ένα χρόνο, και σε γεμίζει ενέργεια για να ανταπεξέλθεις με αξιοπρέπεια στο όργιο του καρναβαλιού.

Στην Τήνο και στην Άνδρο την τιμητική τους έχουν τα έργα των χοιροσφαγίων: τα σύγκλινα τα λουκάνικα, οι λούζες, μα πάνω απ’ όλα οι επικές Φρουτάλιες. Ομελέτα για Ολυμπιονίκες. Οχτώ αυγά, χοιρινή γλίνα, τσιγαρίδες, χοιρινά, ντόπια λουκάνικα, τηγανητά κολοκυθιά, κρομμύδια και πατάτες τηγανητές, αλλά και ότι άλλο τραβάει η Διονυσιακή καρδιά σου!

Στην Νάξο το περίφημο, “ευρωπαϊκό”, Απειραθιώτικο Ρόστο. Χοντρό μακαρόνι, με κοκκινιστό κρέας κατά προτίμηση χοιρινό λαιμό, αλλά κατά μεγαλύτερη προτίμηση πρόβατο.

Αν καταφέρει κανείς να περάσει επιτυχώς την δοκιμασία της προηγούμενης εβδομάδας, χωρίς να πάθει συμφόρηση και εγκεφαλικό, τότε περνάει στη τελευταία πίστα, την τελευταία εβδομάδα, τη επονομαζόμενη Τυρινή ή Λαζαρού η Μακαρονού. Απέχουμε (λέμε τώρα) τελείως από το κρέας και τρώμε μόνο γαλακτοκομικά και ζυμαρικά.

Την τιμητική τους έχουν τα Σχιουφιχτά Κρήτης με Αθότυρο: την περίοδο εκείνη οι γυναίκες φτιάχναν αυτά τα χειροποίητα ζυμαρικά, που μοιάζουν με κοντόχοντρες βαρκούλες. Διαδικασία που απαιτεί συγκέντρωση και υπομονή Δαλάι Λάμα. Οι γυναίκες της εποχής όμως δεν πίστευαν στον Βούδα, όμως είχαν άλλο μυστικό όπλο: το κουτσομπολιό. Μαζεύονταν εκ περιτροπής όλες σε ένα σπίτι, θάβανε και ζυμώνανε. Τώρα τα βρίσκεις στο ράφι του σούπερ μάρκετ, φερμένα στον κόσμο από την μήτρα της μηχανής και ξενοιάζεις από το κακό μάτι. Η συνταγή απλή αλλά ακαταμάχητη όπως όλα τα απλά. Αφού τα βράζανε με λάδι, τα πασπάλιζαν με καλό, τριμμένο Αθότυρο (όχι Ανθότυρο. Το Αθότυρο είναι μυζήθρα παλαιωμένη σε ένα περίβλημα στάχτης). Στο τέλος, το περίχυναν με τσιγαρισμένο στακοβούτυρο. Τύφλα να ‘χει η γουρουνοπούλα!

Αντίστοιχα ζυμαρικά φτιάχνουν οι Αρβανίτισσες στα αρβανιτοχώρια της Αττικής (Μαγούλα, Μάνδρα, Φυλή, Μεσόγεια κλπ.) και τα λένε Τζόλια. Αρβανίτες ζουν και στην Μάνη και την ίδια περίοδο φτιάχνουν τα ίδια ζυμαρικά, μα τα λένε Γκόγκες. Τα μαγειρεύουν με έναν ιδιαίτερο τρόπο, τα λένε Τσουχτή και έχει το καλύτερο αποτέλεσμα στο φράξιμο κάθε αρτηρίας. Περιχυμένο με καψαλισμένη σε βούτυρο μυζήθρα, χοντροτιμμένο μαυροπίπερο και από πάνω ένα αυγό τηγανισμένο σε πρόβειο βούτυρο.

Στην Ρόδο φτιάχνουν τα δικά τους ζυμαρικά εκείνη την εποχή. Τα λένε Μάτσι ή Κουλούρια. Μοιάζουν με χοντρές χυλοπίτες, και είναι ετεροθαλή αδέρφια με τα Ματσάτα της Φολεγάνδρου. Στην Ρόδο μια από τις πιο γνωστές συνταγές είναι Μάτσι Μαλαί. Μπορεί να ακούγεται λίγο Θιβετιανό, αλλά στην πραγματικό μοιάζει πολύ με τα σχιουφιχτά, με την διαφορά ότι το ζυμαρικό βράζει σε ζωμό από προβατίσια ή βοδινά κόκαλα. Σε αυτό το σημείο μοιάζει πολύ και με την Κρητική Μακαρονάδα που και αυτή έχει την τιμητική της την Αποκριά.

Ένα τελευταίο γνωστό αποκριάτικο ζυμαρικό μαγειρεύουν στην Κάρπαθο. Είναι οι Μακαρούνες με Τσίκνωση. Ακολουθεί την ίδια στράτα. Η διάφορά που την κάνει μοναδική, είναι το κρεμώδες ντόπιο τυρί, η Σιτάκα (καμία σχέση με την Κρητική στάκα), και η τέχνη της Τσίκνωσης ή γνωστή σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου ως ξεροχύμηξη. Δηλαδή κρεμμύδι που σιγο-τσιγαρίζεται πολύ ώρα σε ελαιόλαδο σε σιγανή φωτιά με προσοχή μέχρι να γίνει σκούρο καφέ, χωρίς να βγάζει το κάψιμο του κρεμμυδιού, αλλά μια ακαταμάχητη γλύκα.

Από μια Εβδομάδα που ονομάζεται Τυρινή, δεν θα μπορούσαν να λείπουν οι πίτες. Πίτες, πολλές πίτες. Σφακιανές, Νερόπιτες, Σαρικόπιτες, Αγνόπιτες στην Κρήτη. Κατιμέρια με χόρτα, ή τυριά, γλυκά ή αλμυρά στην Ρόδο και στην Κω. Πίτες Κοζανίτικες στριφογυριστές με φύλλο ανοιγμένο στην βέργα, οι γνωστές πίτες Κιχι. Η Κιμωλιάτικη Τυρένια, μια παραλλαγή της Λαδένιας χωρίς ντομάτα. Η λίστα είναι πραγματική ανεξάντλητη και σεις μάλλον εξαντλημένοι από το πολύ μπλα-μπλα.

Οι Αποκριές τελειώνουν με ένα έθιμο που έχει πια ξεχαστεί: το έθιμο του Χάσκα. Η λέξη προκύπτει από τα στόματα που χάσκουνε όσο διαρκεί ο…αγώνας. Εξηγούμαστε. Το τελευταίο αμαρτωλό πράγμα που θα φαγωθεί στο βραδινό δείπνο της Κυριακής πριν την Κ. Δευτέρα (την αρχή της Μεγάλης Σαρακοστής) είναι…αυγό βραστό. Ξεφλουδίζεται και δένεται σε βέργα. Ο γηραιότερος κρατάει την βέργα, και οι νεότεροι προσπαθούν μόνο με το στόμα τους, να πιάσουν το αυγό. Διόλου εύκολο, το δοκίμασα. Όποιος το πιάσει είναι ο τυχερός της χρονιάς (τρώει και το αυγό, χα!). Η ευχή της βραδιάς είναι “με το αυγό το κλείνω, με το αυγό το ανοίγω”. Τι θέλει να πει ο ποιητής; Το αυγό θα είναι το τελευταίο αρτύσιμο που θα γευτώ ως το τέλος της Σαρακοστής. Έπειτα το στόμα μου θα κλείσει για αμαρτωλούς πειρασμούς γενικώς. Αλλά θα είναι και το πρώτο που θα φάω (το Πασχαλινό Αυγό) μετά την Ανάσταση, όταν ο διαιτητής Ιερέας σφυρίξει το τέλος της Σαρακοστής.

Και κάπως έτσι ξεκινάει η Σαρακοστή, με άδεια τα κελάρια (σήμερα ψυγεία) από αμαρτωλούς πειρασμούς. Εκτός από ένα μικρό χωριό κάτω από τον Όλυμπο, οντά στα Τέμπη, τον Τύρναβο. Εκεί, η Καθαρά Δευτέρα είναι ίσως η πιο αμαρτωλή μέρα του χρόνου. Τότε γιορτάζουν το Μπουρανί, την γιορτή του γιορτή του φαλλού. Μάλλον λόγω τσίπουρου και ούζου και της μαγικής Κοιλάδας των Τεμπών, ο Πάνας κρατάει γερά τις Θερμοπύλες του….

Παράρτημα: Τοπικά Αποκριάτικα έθιμα και δρώμενα

Η λίστα με τα διάφορα Αποκριάτικα δρώμενα σε όλη την Ελλάδα είναι ανεξάντλητη:

Θήβα: Βλάχικος Γάμος
Μεθώνη: του Κουτρούλη ο Γάμος
Κέρκυρα: ο Κορφιάτικος γάμος και ο χορός των Παππάδων
Καστοριά: οι Μπουμπούνες
Τύρναβος: Μπουρανί
Γιάννενα: Τζαμάλες
Κοζάνη: το Έθιμο των Φανών
Κάρυστος: το έθιμο του Μακαρουνά
Άμφισσα: το στοιχειό της Χάρμαινας
Νάξος: οι Κουδουνάτοι
Δίστομο: οι Κουδουναραίοι
Αμοργός: το έθιμο του Καπετάνιου
Σκύρος: οι γέροι της Σκύρου
Ξάνθη: το κάψιμο του Τζάρου
Δράμα: ο Καλόγερος
Μεσσήνη: η γριά της Συκούς
Σοχός: οι κουδουνοφόροι Τράγοι
Νάουσα: οι Μπούλες
Σκόπελος: η Τράτα
Κάρπαθος: Λαϊκό Δικαστήριο Ανήθικων Πράξεων
Ζάκυνθος: η Κηδεία της μάσκας (πόσο ποιο επίκαιρο στην Κορονοεποχή μας)

Back to top